Ένα μήνυμα για τα φετινά Χριστούγεννα. Το gif είναι ελεύθερο προς κοινοποίηση για όλους ή χρήση από εκπαιδευτικούς στην τάξη και στη χριστουγεννιάτικη γιορτή.
[Η ιδέα και το υλικό πηγάζουν από μια σχολική δράση που επιμελήθηκα στο παρελθόν]
(english text follows)
Οι πιο σημαντικοί εορτασμοί των Κελτών λάμβαναν χώρα κατά τις ημέρες που άρχιζαν οι εποχές, δηλαδή στις αρχές Νοεμβρίου, Φεβρουαρίου, Μαΐου και Αυγούστου. H πρώτη από αυτές ήταν το Samhain (Σόουιν, “Νοέμβρης” ή “ τέλος καλοκαιριού”), η σημερινή εορτή των Αγίων Πάντων, ευρύτερα γνωστή ως Halloween.
Η αρχαία γιορτή του Samhain σηματοδοτούσε το τέλος του καλοκαιριού και την αρχή του κελτικού Νέου Έτους.
Ο θάνατος
Σύμφωνα με τον μύθο, τη νύχτα του Samhain, της 31ης Οκτωβρίου, Γιορτής των Νεκρών, οι θεοί κατέβαιναν στη γη για να προκαλέσουν αναστάτωση στους ζωντανούς. Το “πέπλο” που χώριζε τους δύο κόσμους εκείνη τη νύχτα γινόταν πολύ λεπτό.
Αρχικά η γιορτή γινόταν προς τιμή του θανάτου του Ηλιακού Θεού και της μετάβασής του στις σκοτεινές χώρες του “Κάτω Κύματος” όπου έπειτα κατοίκησε ως “Κύριος του Θανάτου”.
Αν και ο θάνατος είναι ο κεντρικός πυρήνας της γιορτής, η οποία αποτελούσε το μέγα μνημόσυνο των νεκρών, αυτό δε σημαίνει ότι πρόκειται για ένα μακάβριο γεγονός. Εξάλλου ο θάνατος δεν προκαλούσε φόβο στους Κέλτες, παρά αποτελούσε μια ομαλή και χαρούμενη μετάβαση.
Η γιορτή αυτή εκτός από τον θάνατο, είχε να κάνει και με το πέρασμα από μια φάση της ζωής σε μια άλλη, όσον αφορά τις σχέσεις, την εργασία και άλλες μεταβάσεις στη ζωή των ανθρώπων. Θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε και “τελετουργικό μετάβασης”, πολύ συχνό μοτίβο στις ζωές των ανθρώπων, που λαμβάνει χώρα εκούσια ή ακούσια.
Η φωτιά
Οι υπαίθριες φωτιές έπαιζαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια των εορτασμών. Λέγεται πως οι χωρικοί έριχναν τα κόκαλα των σκοτωμένων ζώων στις φλόγες, κι έπειτα, όταν η φωτιά δυνάμωνε, κάθε οικογένεια έπαιρνε με έναν δαυλό φωτιά για την οικογενειακή εστία. Έτσι δένονταν μαζί όλες οι οικογένειες του χωριού. Οι φωτιές αυτές ονομάζονταν Mπόνφαϊρς (Bonfires: bone-κόκαλο+fire-φωτιά).
Όλοι συνήθιζαν να κάθονται γύρω απ’ τη Μπόνφαϊρ και να λένε ιστορίες. Ένα Ιρλανδικό έθιμο επίσης ορίζει οι άνθρωποι να πηδούν από πάνω της, πρακτική που μας θυμίζει δικά μας έθιμα, αλλά και άλλα παρόμοια σε όλο τον κόσμο που έχουν να κάνουν με τη φωτιά.
Στην Ιρλανδία, η συνήθεια κατά το Samhain να ανάβουν φωτιές στις κορυφές λόφων παραλληλίστηκε με το φως και το χρώμα του ήλιου στον ουρανό, κάτι που ίσως να υπονοεί κι ένα είδος ηλιολατρευτικής θρησκείας.
Η μεταμφίεση και οι κολοκύθες
Ο άνθρωποι συνήθιζαν να μεταμφιέζονται σε φαντάσματα για να υποδεχτούν τους νεκρούς που μετέβαιναν στον κόσμο μας, αλλά και για να μην τους αναγνωρίσουν τα κακοποιά πνεύματα και τους βλάψουν. Ήταν δη
Η κολοκύθα, που συνήθως σκαλίζουμε ή κρατούν τα παιδιά ως φαναράκι, είναι γνωστή ως Jack o’ Lantern. Αποτελεί ωστόσο Αμερικανικό έθιμο. Κατά το παλαιό, όμως, Ιρλανδικό έθιμο, εκείνη τη νύχτα οι άνθρωποι σκάλιζαν σε ένα γογγύλι ανθρώπινα χαρακτηριστικά, και μέσα τοποθετούσαν ένα αναμμένο κερί. Το φαναράκι αυτό είχε διπλό ρόλο: το φως που άναβε μέσα του πρώτον καθοδηγούσε τους νεκρούς προγόνους -που εκείνη τη νύχτα περιδιάβαιναν στον κόσμο μας για να συναντήσουν τους συγγενείς τους- ώστε να μη χάσουν τον δρόμο τους και, δεύτερον, απωθούσε κακόβουλες υπερφυσικές δυνάμεις.
Το Samhain, στην παλαιά του μορφή, με τις Mπόνφαϊρς, εορτάζεται με μεγαλοπρέπεια σήμερα στο Εδιμβούργο της Σκωτίας, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά και στη χώρα μας ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, εορτάζεται το εξελιγμένο και πιο γνωστό σε μας Halloween.
Ευλαμπία Τσιρέλη
Επιτρέπεται η ηλεκτρονική αναδημοσίευση μόνο εφόσον αναδημοσιευτεί το πλήρες κείμενο, με ξεκάθαρη απόδοση στη συγγραφέα Ευλαμπία Τσιρέλη, μαζί με σύνδεσμο στην παρούσα σελίδα. Απαγορεύεται κάθε είδους έντυπη αναδημοσίευση.Πηγή εικόνας: history.com
HALLOWEEN’S CELTIC ORIGINS
The most important celebrations of the Celts took place the first days of every season: the first days of November, February, May and August. The first among them was the Samhain (November or end of the summer), nowadays celebration of “All Saints” or also known as Halloween. The ancient festival of Samhain marked the end of summer and the beginning of the Celtic New Year, thus the death of a season (summer) and the birth of another one (winter).
According to the myth, which includes later aspects of the Underworld, during the night of the October 31st, the night of Samhaim, Celebration of the Dead, gods walked the earth and caused disruption with their magic. During that night the “veil” that separated the two worlds was very thin and permeable. At first, the festival was in honor of the Solar God’s death and his transition to the dark lands of the Under Wave, where he later dwelt as Lord of Death. Although death is the central core of the festival, which was the great memorial of the dead that does not mean it’s a macabre event. Furthermore, death, as we mentioned before, caused no fear to the Celts. This celebration, apart from death, had to do with the passage from one phase of life to another, concerning relations, work and other transitions in people’s lives. We could characterize it also as “ritual of transition”, a very common pattern in the everyday life that takes place voluntarily or involuntarily.
Outdoor fires also played an important role during the celebration. It is said that villagers threw the bones of killed animals in the flames and then, when the fire grew stronger, each family took a torch for the home fire. Thus, all the families of the village were tied together. These fires were called Bonfires: bone+fire.
Everyone used to sit around Monfair and tell stories. An Irish tradition also states that people jumped over those fires, a practice that reminds us of our own traditions, and other similar ones around the world. In Ireland, during Samhain, people used to light fires on hilltops, paralleled with the light and color of the sun in the sky. This practice might imply a type of sun-worshiping religion.
People used to masquerade as ghosts to greet the dead, who were coming in our world. This was done in order the living not to be recognized and get hurt by the dead. It was a sort of camouflage.
The pumpkin, known as Jack Lantern (jack-o’lantern), is a posterior American custom, as regards the use of pumpkin. However, according to an old Irish custom that night people carved on a turnip or a beet human characteristics and placed in it a lit candle. The lantern had a dual role: Firstly, the light, which lit inside, guided the dead ancestors who that night were wandering into our world to meet their relatives, so that they won’t lose their way. Secondly, the light frightened malevolent supernatural forces.
(english translation by Ath. Koutoupas)
Την Πρωτομαγιά έχουμε μια διάθεση Πρωτοχρονιάς. Στεφάνια κυκλικά την Πρωτομαγιά, στεφάνια κυκλικά την Πρωτοχρονιά. Κύκλοι της φύσης, αναγέννηση και συνέχεια. Έντονη διάθεση ανακαίνισης, φρεσκάδας και προσμονής για κάτι καλύτερο.
Η αίσθηση αυτή που έχουμε δεν είναι τυχαία. Είναι μέσα μας από τα πολύυυυ παλιά χρόνια. Από τότε που ο αρχαίος άνθρωπος και οι πρώτοι πολιτισμοί, λειτουργούσαν εντελώς αυθόρμητα, σύμφωνα με τη φύση και σύμφωνα με τον κύκλο των εποχών. Γι’ αυτούς η Πρωτοχρονιά ήταν την άνοιξη. Όταν η φύση αναγεννάται και όλα ανθίζουν. Όταν δηλαδή εντόπιζαν τη γονιμότητα και τις νέες γεννήσεις αλλά, το πιο σημαντικό, τη γέννηση του φωτός, τον ερχομό του ήλιου και το τέλος του χειμώνα και των βροχών. Βέβαια αυτή την Πρωτοχρονιά την τοποθετούσαν κάπου στον Μάρτιο αν μπορούμε να υπολογίσουμε σωστά.
Στους αρχαίους Βαβυλώνιους έχουμε καταγραφή του φεστιβάλ της Πρωτοχρονιάς (Akitu), περίπου 4000 χρόνια πριν! Αυτοί ήταν πολύ ακριβείς γιατί ήταν και οι πρώτοι αστρονόμοι. Έτσι, την τοποθετούσαν την εαρινή ισημερία. Και οι Αιγύπτιοι το ίδιο.
Στον δυτικό κόσμο, το ρωμαϊκό ημερολόγιο επίσης τοποθετούσε την Πρωτοχρονιά την άνοιξη, και συγκεκριμένα τον Μάρτιο.
Στον παγανιστικό δυτικό κόσμο η Πρωτομαγιά ήταν μέρα εορτασμών για τη γονιμότητας της φύσης, ενώ στα χρόνια του Μεσαίωνα ήταν συνδεδεμένη με τη μαγεία και τις μάγισσες. Γνωστή είναι η
Βαλπουργία Νύχτα, η νύχτα των μαγισσών που γιορτάζεται στις 30 Απριλίου, και συμπίπτει με την ονομαστική εορτή της Αγίας Βαλπούργης που βοήθησε στον εκχριστιανισμό των γερμανικών φύλων. Στις μέρες μας, οι παραδοσιακές λαϊκές εκδηλώσεις με τα στεφάνια, τις νεράιδες και τις μάγισσες, συνοδεύουν τις θρησκευτικές.
Σύμφωνα με τους θρύλους, τη νύχτα της Πρωτομαγιάς το πέπλο μεταξύ των κόσμων είναι λεπτό και διαπερατό, και οι άνθρωποι μπορούν να δουν νεράιδες και ψυχές.
Την Πρωτομαγιά (Beltane) στην Ευρώπη οι εορτασμοί μοιάζουν πολύ με εκείνους του Halloween (Samhain). Σε κάποια μέρη μεταμφιέζονται και ανάβουν μεγάλες φωτιές (bonfires). Μεταμφιέζονται για να μην τους γνωρίζουν τα πονηρά όντα που έρχονται στον κόσμο μας, και ανάβουν φωτιές για να βλέπουν και να μην χάνουν τον δρόμο τους τα αγαθά.
Αγγλικό τραγούδι της Πρωτομαγιάς “Hal An Tow”:
To welcome in the May-o
Summer is a comin’ in,
And Winter’s gone away-o
Invite us to the Fair-o
We’ve come to their merry wood
To see the faeries there-o
Άνοιξη 2021. Είχαμε μόλις τελειώσει το μεσημεριανό και είχα βγάλει χαλβά σιμιγδαλένιο όταν χτύπησε το κουδούνι. Ο ταχυμεταφορέας μού παρέδωσε ένα βιβλίο. Δεν περίμενα κάτι συγκεκριμένο. “548 μέρες με άλλο όνομα” διάβασα γρήγορα στο εξώφυλλο. Δεν έδωσα σημασία στο όνομα. Άνοιξα τυχαία κάπου στη μέση και διάβασα έκπληκτη τον τίτλο του κεφαλαίου… “Πανηγυρίζαμε μ’ έναν χαλβά σιμιγδάλι”. Πάγωσα. “Κάποιος μου κάνει πλάκα”, σκέφτηκα. Μια υπέροχη σύμπτωση, που ήταν μόνο η αρχή της μεγάλης έκπληξης…
Τη Ροζίνα Ασσέρ-Πάρδο την πρωτογνώρισα μέσα από το ντοκιμαντέρ “Φιλιά εις τα παιδιά” του Βασίλη Λουλέ. Η γυναίκα που περιέγραφε τις 548 μέρες που έζησε ως κοριτσάκι, κρυμμένη σε ένα διαμέρισμα στην Τσιμισκή, επιζήσασα του Ολοκαυτώματος. Η μαρτυρία της με είχε συγκλονίσει. Το 2020 έφυγε από τη ζωή.
Το 2021 ξεκίνησα μαθήματα σεφαραδίτικων με τον δάσκαλο Τζέκυ Μπενμαγιόρ. Ένας από τους συμμαθητές μου ήταν (και είναι) ο Βίκτωρ. Στα μαθήματα τους έλεγα για το ντοκιμαντέρ και πως πρόβαλα μερικά αποσπάσματα από αυτό στα παιδιά στο σχολείο για να μάθουν, να γνωρίσουν εκείνα τα παιδιά. Ο Βίκτωρ κάποια στιγμή μού ζήτησε τη διεύθυνσή μου για να μου στείλει κάτι. Μου έστειλε το βιβλίο της. Αυτό που τώρα κρατούσα στα χέρια μου και ανακάλυπτα ότι ήταν το ημερολόγιο που κρατούσε, ούσα παιδάκι 10 χρονών, κρυμμένη και φοβισμένη. Mόλις είχα συνειδητοποιήσει πως ο Βίκτωρ, ο συμμαθητής μου, ήταν ο γιος της Ροζίνας.
Το αγαπημένο μου απόσπασμα από το βιβλίο που δεν θα ξεχάσω ποτέ: “Ευτυχώς υπήρχε το παιχνίδι. Πώς συνεννοούμασταν για το παιχνίδι δεν ξέρω, ίσως μιλώντας χαμηλόφωνα γιατί ήμασταν στην ταράτσα. Δεν μας έβλεπε κανείς. Είχε ένα πεζουλάκι μόνο, στο οποίο ανεβαίναμε και το κάναμε καράβι και παίζαμε ότι αρμενίζαμε σε θάλασσες ελεύθερες από Γερμανούς. Ήταν το πιο ωραίο μας παιχνίδι. Αυτή η ταράτσα ήταν όλος μου ο κόσμος”.
Μπορεί αυτή η ιστορία που σας γράφω τώρα, για τη φοβερή αυτή σύμπτωση, να μοιάζει με διήγημα μυθοπλασίας, αλλά η ζωή πάντα μάς ξεπερνά. Εύχομαι η ζωή να ξεπερνά τη φαντασία μόνο στα ευχάριστα.
27η Ιανουαρίου-Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος
ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ
Η πιο όμορφη και δυναμική, γεμάτη συμβολισμούς είναι η γιορτή των Θεοφανίων. Τα ύδατα καθαγιάζονται για πρώτη φορά, ο κόσμος ανακαινίζεται, αποκαλύπτεται το Άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεριού, ο Θεός γυμνώνεται για να βαπτιστεί.
Η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Η ιστορία είναι μία και συνεχής. Όλα τα γεγονότα της Καινής νοηματοδοτούνται βαθύτερα αν κανείς γνωρίζει τα γεγονότα της Παλαιάς με τα οποία συνδέονται, αλλά και τις πεποιθήσεις των λαών πέριξ του Ισραήλ.
Για παράδειγμα, καταλαβαίνουμε γιατί ο καθαγιασμός των υδάτων είναι σημαντικός αν γνωρίζουμε ότι τα ύδατα θεωρούνταν πηγή κακών. Τα αρχέγονα ύδατα ήταν η κατοικία των δυνάμεων του Χάους που απειλούσε πάντα τη δημιουργία. Το Χάος είχε τη μορφή ερπετού και δράκου στη σκέψη του αρχαίου. Γι’ αυτό βλέπουμε σε μερικές εικόνες της Βάπτισης δράκους μέσα στα νερά.
Έπειτα, στη Γένεση, διαβάζουμε πως στην αρχή του κόσμου τίποτα δεν υπήρχε παρά μόνον νερό στην επιφάνεια του οποίου επεφέρετο πνεύμα Θεού. Εδώ το Άγιο Πνεύμα αποκαλύπτεται ως περιστέρι πάνω από τα νερά, μια μορφή που συμβολίζει την ειρήνη. Καμία μάχη με το χάος δεν χρειάζεται να ξαναδοθεί, και πότε ξανά δεν θα απειλήσει τη δημιουργία γιατί ο Χριστός έρχεται για να νικήσει το σκοτάδι και να φέρει την ειρήνη στον κόσμο.
Και μπαίνει στα νερά γυμνός, ελεύθερος, όπως ο Αδάμ και η Εύα πριν την Πτώση του ανθρώπου, όταν δεν σκέπαζαν τη γύμνια τους, όταν δέχονταν ο ένας τον άλλον όπως ήταν, όταν δεν ντρέπονταν να είναι ο εαυτός τους απέναντι στον Θεό, πριν διαταραχθεί η σχέση εμπιστοσύνης.
Τα Θεοφάνια λοιπόν φωτίζεται κάθε σκοτεινή πτυχή του κόσμου, αγιάζονται τα ύδατα και ο κόσμος ξαναγεννιέται. Ο Χριστός βυθίζεται γυμνός στα ακάθαρτα ύδατα και νικάει τον δράκο του Χάους που δεν είναι άλλος από τον θάνατο.
Το μήνυμα που μας αφορά σήμερα είναι πως ο καθένας μας έχει μια δεύτερη ευκαιρία να “καθαρθεί”, να αναγεννηθεί, να αφήσει μέσα του το φως να νικήσει το σκοτάδι. Γιατί το φως και το σκοτάδι βρίσκονται μέσα μας. Ήμασταν και είμαστε πάντα ελεύθεροι να επιλέξουμε.
Χρόνια Πολλά! 🕊
Κάθε Halloween, θυμάμαι εκείνο το Halloween στη Σκωτία. Πριν ακριβώς 14 χρόνια (είναι τρομακτικό πώς περνούν). Εκεί όπου γεννήθηκε αυτή η γιορτή, με τις κελτικές ρίζες, που τόσο πολύ έχει μεταλλαχθεί στις μέρες μας, λόγω των έντονων αμερικανικών προσθηκών και αλλαγών που έχει υποστεί με το πέρασμα των χρόνων. Εκεί, λοιπόν έζησα για λίγο αυτή τη μαγική νύχτα -που δεν ξέρω αν ήταν φορτισμένη από τη δική μου φαντασία, από τον επί αιώνες τελετουργικό εορτασμό της σε εκείνα τα χώματα ή από την αρκετά μελαγχολική μου διάθεση τότε λόγω κάποιων δυσκολιών που είχα στη ζωή μου.
Βίωσα κάτι πολύ πρωτόγνωρο. Βίωσα το συναίσθημα του “ανάμεσα”. Του πόσο εύθραυστος είναι ο κόσμος. Του πόσο κοντά μας και μέσα μας είναι το σκοτάδι. Του πόσο γοητευτικό και δημιουργικό είναι το σκοτάδι. Του πόσο κοντά μας κάθε μέρα, κάθε νύχτα, είναι ο θάνατος, αλλά και η αναγέννηση. Του πόσο κύκλος είναι όλα. Εκείνη τη νύχτα μπορώ να πω ότι ένιωσα, ότι γνώρισα -κατά έναν περίεργο τρόπο- πως δεν υπάρχει τέλος, ότι όλα στη φυσική τάξη του κόσμου είναι κύκλος και σπείρα.
Η αρχαία λέξη της γιορτής αυτής, ήταν “Σόουιν” (Samhain = Νοέμβρης ή το τέλος του καλοκαιριού). Σηματοδοτούσε το τέλος του καλοκαιριού και την αρχή του κελτικού Νέου Έτους. Τον θάνατο, δηλαδή, μιας εποχής (του καλοκαιριού) και τη γέννηση μιας άλλης (του χειμώνα).
Σύμφωνα με τον μύθο, τη νύχτα του Σόουιν, της 31ης Οκτωβρίου, οι θεοί κατέβαιναν στη γη και προκαλούσαν αναστάτωση στους θνητούς. To πέπλο που χώριζε τους δύο κόσμους εκείνη τη νύχτα γινόταν πολύ λεπτό και διαπερατό. Αν και ο θάνατος είναι ο κεντρικός πυρήνας της γιορτής, δεν σημαίνει ότι πρόκειται για ένα μακάβριο γεγονός -εξάλλου, ο θάνατος δεν προκαλούσε ποτέ φόβο στους Κέλτες, παρά ήταν ένα σημείο επανεκκίνησης, αναγέννησης, μετάβασης.
Η γιορτή αυτή εκτός από τον θάνατο, είχε να κάνει και με το πέρασμα από μια φάση της ζωής σε μιαν άλλη, όσον αφορά τις σχέσεις, την εργασία, και άλλες σημαντικές μεταβάσεις στη ζωή των ανθρώπων. Οι υπαίθριες φωτιές έπαιζαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια των εορτασμών. Λέγεται πως οι χωρικοί έριχναν τα κόκαλα των σκοτωμένων ζώων στις φλόγες κι έπειτα, όταν η φωτιά δυνάμωνε, κάθε οικογένεια έπαιρνε με έναν δαυλό φωτιά για την οικογενειακή εστία. Έτσι δένονταν μαζί όλες οι οικογένειες του χωριού. Οι φωτιές αυτές ονομάζονταν Mπόνφαϊρς (Bonfires :bone-κόκαλο+fire-φωτιά). Όλοι συνήθιζαν να κάθονται γύρω απ’ την Μπόνφαϊρ και να λένε ιστορίες. Οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε φαντάσματα για να υποδεχτούν τους νεκρούς που μετέβαιναν στον κόσμο μας. Αυτό γινόταν ώστε να μην αναγνωρίσουν οι νεκροί τους ζωντανούς και τους βλάψουν. Ήταν δηλαδή ένα είδος “καμουφλάζ”.
Η κολοκύθα, γνωστή ως “Τζακ ο Λάντερν” (jack-o’lantern), είναι Αμερικανικό έθιμο, όσον αφορά τη χρήση της κολοκύθας καθ’ αυτής. Κατά το παλαιό όμως Ιρλανδικό έθιμο, εκείνη τη νύχτα οι άνθρωποι σκάλιζαν σε ένα ρεπάνι ανθρώπινα χαρακτηριστικά και μέσα τοποθετούσαν ένα αναμμένο κερί. Το φαναράκι αυτό είχε διπλό ρόλο: Πρώτον, το φως που άναβε μέσα του καθοδηγούσε τους νεκρούς προγόνους, που εκείνη τη νύχτα περιδιάβαιναν στον κόσμο μας για να συναντήσουν τους συγγενείς τους, ώστε να μην χάσουν τον δρόμο τους και, δεύτερον, για να τρομάξουν κακόβουλες υπερφυσικές δυνάμεις.
Αυτή είναι με λίγα λόγια η ιστορία του Halloween που τελευταία ήρθε και στη χώρα μας, και καλό είναι να γνωρίζουμε τι ακριβώς εορτάζουμε.
Ο Τζων Ρόλαντ Ρούελ Τόλκιν ήταν εξέχων και διαπρεπής Άγγλος φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής και ακαδημαϊκός. Είναι περισσότερο γνωστός για το έργο του Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών και όλη τη μυθολογία της Μέσης Γης. Είναι γνωστός ως ο «Πατέρας» της μοντέρνας φανταστικής λογοτεχνίας.
Στο παρόν άρθρο θα πληροφορηθείτε για μια πτυχή του έργου του πολύ σημαντική, που αναφέρεται στην αγάπη του για τα δέντρα, τι σήμαιναν γι’ αυτόν, και πώς η ιστορία του μίλησε για τη μεγαλύτερη πανανθρώπινη αποστολή: τη διαφύλαξη του Φωτός και τη μάχη κατά του Σκότους.
Ο Καθηγητής, τα βιβλία, και η λογοτεχνία του Φανταστικού
Γεννήθηκε στο Μπλουμφοντέιν της Νότιας Αφρικής στις 3 Ιανουαρίου 1892. Την πρώτη παιδική του ηλικία την πέρασε ευτυχισμένα στις εξοχές του Γουόργικσάιρ. Ζώντας μια πολυτάραχη ζωή ανάμεσα σε σπουδές και στον πόλεμο, κατάφερε να γίνει ένας αξιόλογος καθηγητής γλωσσολόγος της Αγγλο-σαξωνικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Μια μέρα, ο καθηγητής, διορθώνοντας διαγωνίσματα, και χωρίς να το συνειδητοποιήσει, έγραψε σε μια λευκή κόλλα: “Σε μια τρύπα στο χώμα, ζούσε ένα Χόμπιτ”. Θέλοντας να εξηγήσει στον εαυτό του τι είναι ένα Χόμπιτ, άρχισε να γράφει μια ιστορία, που έμελλε να γίνει άμεσα κλασική.
Ο καθηγητής μας, όπως και άλλοι μεγάλοι λογοτέχνες του Φανταστικού, περιλαμβάνει αρχετυπικά μοτίβα της μυθολογίας, όπως ο ήρωας-μεσσίας, ο σοφός, η φωτιά, το φως και το σκοτάδι, το νερό, το δέντρο κ.ά., που εντέχνως χρησιμοποιεί, προσδίδοντας στο κείμενό του την ισχύ της διαχρονικότητας και πανανθρωπινότητας.
Η φαντασία για τον Τόλκιν δεν αποτελεί τρόπο απόδρασης από την πραγματικότητα, αλλά μια εμβάθυνση στο νόημα αυτής. Η δύναμη της φαντασίας είναι ένας τρόπος επικοινωνίας με έναν πρότερο, πρωτόγονο και άμεσο τρόπο, με τα υπόλοιπα ζωντανά πλάσματα. Ένας τρόπος ανάκτησης της γνώσης του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας.
Ευλαμπία Τσιρέλη, Δέντρα και Δάση της Μέσης Γης. Μυθολογία, Συμβολισμός, Αναφορικότητα, 2018. Tο βιβλίο προλογίζει ο βιογράφος του J.R.R.Tolkien, Colin Duriez. Πρόκειται για τη μοναδική αμιγώς ελληνική μελέτη στο έργο του Καθηγητή. [Στο εξώφυλλο, το Λευκό Δέντρο της Γκόντορ.]
Τα δέντρα και το φως
Ο Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν ήταν, αναμφισβήτητα, ένας λάτρης των δέντρων. Η αγάπη του και ο σεβασμός του προς αυτά ήταν μεγάλος. Η οπτική του γι’ αυτά είναι διαφορετική από κάθε τι άλλο έχουμε δει. Δημιούργησε ζωντανά πνεύματα-δέντρα, προσωποποιώντας τέλεια τη φύση.
Όμως, φαίνεται ότι διέθετε και βαθιά γνώση. Γνώση των δέντρων στη μυθολογία, στη βοτανολογία, αλλά και επίγνωση της σημασίας τους στη ζωή μας γενικότερα. Από τον καιρό που ήταν παιδί, έπαιζε κάθε μέρα ανάμεσα στα δέντρα στην εξοχή του Sarehole (Σέρχολ) και του Warwickshire (Γουόρικσιρ). Η μητέρα του τού είχε μάθει τις χρήσεις και ιδιότητες των βοτάνων. Του άρεσε να ζωγραφίζει δέντρα, αλλά και να βρίσκεται κοντά τους. Να σκαρφαλώνει πάνω τους και να ξεκουράζεται στις ρίζες τους. Ένα περιστατικό σημάδεψε για πάντα τη ζωή του. Αγαπούσε μια γέρικη ιτιά. Μια μέρα κάποιος την έκοψε και άφησε το κούτσουρο της πεταμένο να σαπίζει. Αυτό ο Τόλκιν δεν το ξέχασε ποτέ.
Το δέντρο είναι ένα αρχετυπικό σύμβολο που ενσαρκώνει αρετές και ιδιότητες οι οποίες εξυμνήθηκαν στην αρχαία γραμματεία και εικονογραφία, και ο Καθηγητής το χρησιμοποιεί κατά κόρον ώστε να δομήσει τον κόσμο του. Η πηγή και αρχή όλων, εντοπίζεται στη χώρα της Άρντα, όπου ο Καθηγητής βάζει τη θεά Γιαβάννα, τη δότρια των καρπών και μια από τις επτά βασίλισσες των Βάλαρ, να δημιουργεί με το τραγούδι της δύο θαυμαστά δέντρα, Τελπέριον και Λάουρελιν. Ολόκληρος ο κόσμος του Καθηγητή ξεκινά με τη δημιουργία δέντρων δηλαδή. Δυστυχώς, όμως, καταστρέφονται και χάνεται το φως του κόσμου μαζί με τον θάνατό τους. Ένα φυντανάκι όμως επιζεί, διατηρώντας μέσα του την ελπίδα ότι κάποτε θα επιστρέψει η δόξα της μεγάλης εποχής.
Με τον πίνακα του Σπύρου Γελέκα, “Τελπέριον και Λάουρελιν|.
Το Λευκό Δέντρο της Γκόντορ είναι σύμβολο μεγαλοπρέπειας και δύναμης των βασιλέων. Όταν ο Άραγκορν γίνεται βασιλιάς στο τρίτο μέρος του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, ανακαλύπτει με τη βοήθεια του Γκάνταλφ ένα δεντρύλλιο του Λευκού Δέντρου της Γκόντορ, σύμβολο νίκης και φωτός. Το φως επανέρχεται μέσω του δέντρου της Γκόντορ στον κόσμο. Ο Άραγκορν Ελέσσαρ εγγυάται για μια νέα εποχή επικυρώνοντας την υπόσχεση με το Λευκό Δέντρο της Γκόντορ που διασώζει τη δόξα του Φωτεινού Βάλινορ, του παλαιού μακάριου τόπου.
Πρόκειται στην ουσία για άλλη μια ιστορία διαφύλαξης και νίκης του φωτός κατά του σκότους. Ο Τόλκιν, δημιούργησε ένα νέο μυθολογικό είδος, μια νέα πανανθρώπινη έκφραση της φύσης που στέκεται απόλυτα ισάξια δίπλα στις φωτεινότερες συλλήψεις της παγκόσμιας μυθολογίας.
Για περισσότερα, δείτε και: Ευλαμπία Τσιρέλη, «Δέντρα και Δάση της Μέσης γης. Μυθολογία, Συμβολισμός, Αναφορικότητα», εκδόσεις iWrite, Θεσσαλονίκη 2018.
Ευλαμπία Τσιρέλη
Εκπαιδευτικός, Θεολόγος
MA Theology |Yπ. Ph.D. Α.Π.Θ.
καθηγήτρια δημιουργικής γραφής, συγγραφέας
Tο άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Will o’ Wisps.
Για τη βιογραφία του Καθηγητή βλ. Colin Duriez, J.R.R.Tolkien. The making of a Legend.
Χ μέρα καραντίνας, έχουμε σταματήσει να μετράμε. Δεν έχει νόημα.
Προσπαθούσα να σκεφτώ ποιο είναι το πιο παράξενο σημείο στις προσωπικές μας ζωές σε όλη αυτή την ιστορία του εγκλεισμού. Είναι ότι δουλεύουμε από το σπίτι; Είναι ότι απολυμαίνουμε τα πάντα και τα ψώνια μας; Είναι που δεν βλέπουμε τους φίλους μας; Είναι που δεν βγαίνουμε πια τη νύχτα;
Ενώ ζούμε μια νέα καθημερινότητα, νιώθουμε πως δεν ζούμε κανονικά. Και τι είναι “κανονικό”; Αναρωτιέμαι.
Το παράδοξο του τελευταίου χρόνου είναι ότι για πρώτη φορά στη ζωή μας δεν έχουμε αναμνήσεις. Μια παρένθεση του εαυτού, ένα κενό στην εξέλιξη της προσωπικότητάς μας. Ένα εικονικό, ένα ψηφιακό ενδιάμεσο στη ζωή μας. Οι αναμνήσεις περιορίζονται στα της δουλειάς, κι αυτό για όσους δεν δουλεύουν από το σπίτι.
Οι αναμνήσεις σχηματίζονται από τα βιώματα, με ολίγη φαντασία ανακατεμένη με τη μνήμη. Βιώματα τον τελευταίο χρόνο οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν, πέρα από τη ρουτίνα στο σπίτι, το άνοιξε-κλείσε της τηλεόρασης, το μπες-βγες στο ίντερνετ, τη βόλτα στο σούπερ μάρκετ και στη γειτονιά.
Στις μελλοντικές ζωές μας πώς θα γεμίσει άραγε αυτό το κενό στο παρελθόν; Αυτή η τρύπα στη ζωή μας κοιτώντας πίσω; Το πιθανότερο είναι να “διπλώσει”. Ο εγκέφαλος, δηλαδή, να μην το αναγνωρίζει όταν θα ανατρέχουμε στο παρελθόν. Να το “πηδάει” σαν σε πικάπ, επειδή δεν θα υπάρχουν αναμνήσεις από βιώματα για να τοποθετήσει στην “ταινία”. Γιατί, όντως, δεν θα μπορούμε να ανακαλέσουμε αναμνήσεις και βιώματα, παρά θα έχουμε απλά μνήμες από αυτά που είδαμε στην τηλεόραση, από τις ειδήσεις, ακόμα και από διάφορα βίντεο ή αναρτήσεις μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τίποτα δικό μας αληθινά και βιωματικά.
Προς το παρόν, ζούμε και χαιρόμαστε με τις αναμνήσεις προηγούμενων ετών αναπολώντας φωτογραφίες, ταξίδια, χαρούμενες στιγμές. Είναι άραγε ασφαλές και υγιές να αντιμετωπίζουμε την τρέχουσα κατάσταση -γιατί τρέχουσα είναι- ως παρένθεση ή ίσως θα ‘πρεπε να βρούμε κάποιους μηχανισμούς ζειν προσαρμοσμένους σε αυτήν;
Θα είναι υγιές για το μέλλον -αν επιστρέψουμε σε κάποιας μορφής κανονικότητα- να νιώθουμε ότι λείπει ένα κομμάτι της ζωής; Η ιστορία θα δείξει, πάντως έχουμε πάρει μια πολύ γερή γεύση του πώς μπορεί κανείς να ζήσει έναν ολόκληρο χρόνο μέσα στο κεφάλι του.
©Ευλαμπία Τσιρέλη
Επιτρέπεται η ηλεκτρονική αναδημοσίευση μόνο εφόσον αναδημοσιευτεί το πλήρες κείμενο, με ξεκάθαρη απόδοση στη συγγραφέα Ευλαμπία Τσιρέλη, μαζί με σύνδεσμο στην παρούσα σελίδα. Απαγορεύεται κάθε είδους έντυπη αναδημοσίευση. Σε αντίθετη περίπτωση, θα υπάρχουν κυρώσεις σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993.
Διαβάστε αναρτήσεις σχετικές με την περίοδο της καραντίνας:
Μια ανείπωτη χαρά και ενθουσιασμό ζήσαμε σε παγκόσμιο επίπεδο με την αλλαγή του χρόνου. Μια ελπίδα ότι ξημερώνει κάτι νέο και διαφορετικό, ότι κάθε τι παλιό και σκοτεινό μάς έχει αφήσει πια και βρίσκεται σε ένα άλλο σύμπαν.
Ο άνθρωπος έχει την τάση να υιοθετεί πεποιθήσεις και να τις τρέπει σε πραγματικότητες. Η καταπληκτική ικανότητα να πιστεύουμε κάτι που οι ίδιοι έχουμε δημιουργήσει είναι αξιοθαύμαστη. Και το εντυπωσιακό είναι πως λειτουργεί και μετουσιώνεται σε γεγονός.
Πραγματικά πιστεύουμε ότι έρχεται κάτι νέο, ένας νέος χρόνος, κάτι εντελώς καινούργιο και καλύτερο. Ενώ στην ουσία το μόνο που αλλάζει είναι η ώρα από 00.00 σε 00.01 όπως κάθε μέρα, και φυσικά η ολοκλήρωση μιας πλήρους περιστροφής του πλανήτη μας γύρω από τον ήλιο. Κι όμως πιστεύουμε πως ο χρόνος παγώνει και ξαναξεκινά, ότι με έναν μαγικό τρόπο μπορούμε να τον ελέγξουμε. Ότι μπορούμε να ελέγξουμε το τέλος και την αρχή του χρόνου.
Πού οφείλεται στ’ αλήθεια αυτή η πεποίθηση και βεβαιότητα ότι έχουμε περάσει σε κάτι πραγματικά καινούργιο και διαφορετικό;
Έχει τις ρίζες της στην ελπίδα, στο φυσικό ένστικτο της επιβίωσης. Οι αλλαγές, οι εορτές, οι περίοδοι οι κύκλοι, οι διακοπές, οι παύσεις και οι εγρηγόρσεις μέσα στο έτος επιδρούν όλες στην ανθρώπινη ψυχολογία. Χρειαζόμαστε διαλείμματα, αλλαγές, ανανεώσεις, διαβεβαιώσεις ότι η ζωή ανανεώνεται, η ελπίδα ανανεώνεται και ότι δεν ζούμε μια επανάληψη, ότι δεν βαδίζουμε έναν μονότονο δρόμο προς τον θάνατο.
Τα τέλη και οι ενάρξεις σηματοδοτούν νέες αρχές και ξεκινήματα. Ουσιαστικά πρόκειται για μικρές νίκες εναντίον του θανάτου.
Ξενυχτάμε τον νεκρό, δεν κοιμόμαστε εκείνη τη νύχτα γιατί ο ύπνος είναι ένας μικρός θάνατος και μαχόμαστε εναντίον του. Ανάβουμε τα φώτα να φωτίσουμε την ψυχή να βρει τον δρόμο της και να περάσει ομαλά στον άλλον κόσμο.
Τα Χριστούγεννα ανάβουμε όσο πιο πολλά φώτα και λαμπιόνια μπορούμε, να διώξουμε το σκοτάδι του χειμώνα. Ο Χριστός με τη γέννησή του φέρει το φως, το άστρο στον ουρανό οδηγεί τους μάγους. Την Πρωτοχρονιά στο σκοτάδι της νύχτας αποχαιρετούμε τον παλιό χρόνο και γεμίζουμε με φως, με βεγγαλικά τον ουρανό το νέου έτους. Τα Φώτα αγιάζεται ο τόπος και τα νερά, φεύγουν οι καλικάντζαροι πίσω στο σκοτάδι της γης.
Στη γιορτή των Αγίων Πάντων, το παραδοσιακό δυτικό Χάλογουϊν και αρχαίο Σόουιν των Κελτών, ανάβουν μεγάλες υπαίθριες φωτιές ή φαναράκια για να φωτίσουν τη νύχτα και να καθοδηγήσουν τις ψυχές των νεκρών ή να αποτρέψουν την είσοδο κακών πνευμάτων στον κόσμο μας. Το ίδιο και την Πρωτομαγιά, το Μπελτέιν, η νύχτα γίνεται μέρα με τεράστιες φωτιές. Το ίδιο και στα δικά μας έθιμα του Αη Γιαννιού, την Πρωτοχρονιά και τις Απόκριες.
Όλα μικρές νίκες κατά του σκοταδιού που συμβολίζει το άγνωστο και το τέλος της ζωής, τον θάνατο.
Ακούστε το σχετικό Podcast Giati Oxi
| Ο Θάνατος στην Ανθρώπινη Σκέψη Διαχρονικά| Ευλαμπία Τσιρέλη στη Δέσποινα Κανάκογλου.
Η μεγαλύτερη νίκη κατά του φόβου, του τρόμου, του μουδιάσματος του θανάτου, είναι η πεποίθηση πως δεν είναι το τέλος. Πως υπάρχει κάτι πέρα από αυτό, πως διατηρείται η ύπαρξη -αν όχι με τη μορφή που είναι ως ζωντανή- τουλάχιστον με μια διαφορετική μορφή και υπόσταση σε ένα άλλο υπερβατικό πεδίο.
Όλες οι θρησκείες έχουν βασίσει την κοσμοθεωρία τους στη νίκη κατά του θανάτου με την πίστη πως ο θάνατος δεν είναι το τέλος. Ανάσταση, μετενσάρκωση, μετουσίωση, νιρβάνα, ακόμα και οι αρχαίες ανιμιστικές πεποιθήσεις υιοθέτησαν την ένωση με τη φύση, με τον ποταμό, τον άνεμο, τη συνέχιση στον κόσμο των πνευμάτων με την κατοίκηση της ψυχής στο νερό, στο δέντρο, στο βουνό.
Ταφικές πρακτικές από την αρχαιότητα -με πιο διάσημες τις μούμιες των Αιγυπτίων- μέχρι σήμερα δημιουργήθηκαν και διατηρήθηκαν ώστε να μας πουν ακριβώς αυτό:
Πώς ήρθε το τέλος μα ήρθε συγχρόνως και μια αρχή για την οποία ο νεκρός πρέπει να είναι έτοιμος.
Αλλά και οι πιο ορθολογιστές που είναι πεπεισμένοι και σίγουροι πως η ύπαρξη σταματά τη στιγμή του θανάτου, δέχονται ακούσια μια πιθανότητα συνέχισης της ύπαρξης ακόμα και μέσα από την ανάμνηση των αγαπημένων τους και την επιβίωση μέσω των απογόνων τους και των γονιδίων τους.
Διότι κανένας άνθρωπος δεν δύναται να συλλάβει την κενότητα του ΤΕΛΟΥΣ. Είναι ενάντια στη φύση μας. Και ίσως να είναι τόσο ενάντια επειδή ακριβώς δεν υπάρχει τέλος. Δεν δύναται να υπάρξει τέλος πουθενά στη φύση χωρίς μια ταυτόχρονη αρχή. Ένας τερματισμός χωρίς μια εκκίνηση σε ένα άλλο πεδίο, επίπεδο, τρόπο. Το τέλος είναι αφύσικο.
Ακούστε το σχετικό Podcast Giati Oxi |
Ο Θάνατος στην Ανθρώπινη Σκέψη Διαχρονικά| Ευλαμπία Τσιρέλη στη Δέσποινα Κανάκογλου.
Επιτρέπεται η ηλεκτρονική αναδημοσίευση μόνο εφόσον αναδημοσιευτεί το πλήρες κείμενο, με ξεκάθαρη απόδοση στον συγγραφέα, μαζί με σύνδεσμο στην παρούσα σελίδα. Απαγορεύεται κάθε είδους έντυπη αναδημοσίευση. Σε αντίθετη περίπτωση, θα υπάρχουν κυρώσεις σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993.
Παρατηρώντας τον κόσμο συνολικά και διαχρονικά, βλέπει κανείς στην πορεία του ανθρώπου μια βόλτα γύρω από τον εαυτό του. Σαν μωρό, που δεν ξέρει τίποτα για τον κόσμο, ξεκινά στο πρωτόγονο και αρχαϊκό στάδιο του πολιτισμού του. Όταν λύνει το ζήτημα της τροφής, με την ανακάλυψη της καλλιέργειας τη γης, και διασφαλίζει την επιβίωση και διαιώνιση του είδους του, αρχίζει να κοιτάζει πιο βαθιά στην ύπαρξή του. Αρχικά, αναρωτιέται πού πηγαίνουν αυτοί που πεθαίνουν, κι έτσι επινοεί την προγονολατρεία. Έπειτα, θαυμάζει τις ικανότητες των ζώων, θεοποιεί τα δέντρα, τη φύση, επινοεί τον ανιμισμό, κι ύστερα κοιτάζει ψηλά στον ουρανό ή, πέρα, στην ανεξερεύνητη θάλασσα, επικαλείται τους θεούς και δυνάμεις τρομερές που διασφαλίζουν ή απειλούν την ύπαρξή του και την τάξη στον κόσμο.
Δημιουργεί τέχνη και κατακτά τη γνώση του κόσμου γύρω του σιγά σιγά. Ερμηνεύει, ταξινομεί, ορίζει. Οι θεοί γίνονται μύθοι, γίνονται ιστορίες παλιές, του “κάποτε”. Οι παλιές ιστορίες γίνονται σύμβολα και αρχέτυπα και φωλιάζουν μέσα του.
Κι έπειτα, συνειδητοποιεί τη δύναμή του. Ασκεί εξουσία, αποκτά υλικό πλούτο, κάνει πολιτική, διπλωματία, διεκδικεί γη, γράφει ιστορία και τη διεκδικεί. Σκοτώνει και σκοτώνεται, θυσιάζεται, μαρτυρεί για θεούς και έθνη. Πάντα αγωνίζεται για τη θέση του στον κόσμο. Και μετά, μελετά, παρατηρεί, καταγράφει, μαθαίνει, κάνει επιστήμη, διαφωτίζεται. Δημιουργεί θαυμαστά πράγματα. Γίνεται ένας μικρός θεός.
Ώσπου, βγαίνει από τον κόσμο, προς τα αστέρια. Θέλει να μάθει κι άλλα. Πόσο θαυμαστό το ταξίδι στους άλλους πλανήτες. Όμως, τι περίεργο, επιστρέφει εκεί από όπου ξεκίνησε. Σε μια μήτρα. Ένα έμβρυο, μέσα σε ένα μητροειδές διαστημόπλοιο που τον γεννά σε έναν νέο κόσμο, στο αχανές διάστημα ή σε έναν άγνωστο, ξένο πλανήτη, όπου είναι και πάλι μωρό, μικρό και απροστάτευτο. Χωρίς την τεχνογνωσία που χρειάζεται εκεί, χωρίς την οργανική δομή και τις σωματικές αντοχές που θα τον βοηθήσουν να επιβιώσει, χωρίς τροφή, χωρίς ιστορία, χωρίς θεούς, χωρίς επιστήμη… Όλα από την Αρχή.
Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα της ομιλίας μου για την παρουσίαση του βιβλίου “Τομές και Ασυμβατότητες” του Πέτρου Παναγιωτόπουλου, Φυσικού και Επίκ. Καθηγητή Θεολογίας ΑΠΘ, εκδόσεις Ροπή. Βίντεο της παρουσίασης μπορείτε να δείτε εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=39EsWniUa2Y&t=919s&ab_channel=EvlampiaTsireli
Επιτρέπεται η ηλεκτρονική αναδημοσίευση μόνο εφόσον αναδημοσιευτεί το πλήρες κείμενο, με ξεκάθαρη απόδοση στον συγγραφέα, μαζί με σύνδεσμο στην παρούσα σελίδα. Απαγορεύεται κάθε είδους έντυπη αναδημοσίευση. Σε αντίθετη περίπτωση, θα υπάρχουν κυρώσεις σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993.
Evlampia Τsireli 
